ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ  – ҚАНЫМЫЗДА БАР ҚАСИЕТ

Қайырымдылық жасау, көмек көрсету – бұл барлық әлем халықтарының байырғы заманнан келе жатқан дәстүрі. Қазір осы құбылыстың нақты қашан пайда болғанын дөп басып айту тіпті, мүмкін емес. Сондықтан, көмек көрсетудің қажеттілігі көптеген мыңжылдықтар бойы қалыптасқан деп тұжырым жасауға толық негіз бар. Ал бүгінде өтеусіз жасалатын мұндай көмектер кез келген қоғамда, кез келген әлеуметтік-мәдени қауымда молынан кездеседі. 

Біздің бабаларымыздың санасында жақындарына ізгілік көрсету қажеттілігі туралы ұғым сонау ерте заманда-ақ қалып­тасты әрі бұл әрбір қазақтың бауырмалдық, туыстық міндетіне айналды. ХХ ғасырдың басында Қазақ­станда капиталистік қарым-қаты­настар дамып, кәсіпкерлік өркен жая бастады. Жергілікті көп­ес­термен тиімді сауда қаты­нас­тарын орнатқан америкалық, неміс және ағылшын фирмалары жұмыс істеуге кірісті. Қазақ­стан­ның барлық аумағын өздері­нің экономикалық ықпалына бейім­дей отырып, олар түрлі өңір­лер­дегі өнеркәсіп иелерімен де ынтымақтастықта болды. Жалпы, XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы қазақ қоғамы үшін дәстүрлі патриарх­алды құрылыстан индустриялы құ­рылысқа өтудің бастауы болып табылды. Сөйтіп, кәсіпкерліктің, сауданың, «классикалық» капи­та­листік қарым-қатынастың дамуы­мен қатар қайырымдылық та дами бастады. Ендігі жерде қа­йы­рымдылық түрлері бір жол­ғы­дан жүйелі түрге ауысты. Әрі оның көлемі де молайып, білім­нің, мәдениеттің, өнердің қамын ойла­ған көптеген меценаттар шықты. Қайырымдылық жасаушылар мен меценаттардың арасында төменде аттары аталған азаматтар алдыңғы қатардан көріне білді. Мәселен, Шығыс өңірінде  Мұсатай Молдабайұлы, Әбді­рах­ман Жүсіп­ұлы, Ике Әділұлы, Александр Ерыкалов, Жұмеке Оразалыұлы, Медеу Оразбайұлы, Хасен Ақайұлы, Ыбырай Ақбай­ұлы, Әлихан Бөкейхан болды. Ал Батыста Әлнияз Тобанияз­ұлы, Салық Омар­ұлы, Сәлімгерей Жантө­рин, Иса Көпжасарұлы ерекшеленді. Оңтүстікте Ахмет және Мұстафа Оразай ұлдары, Маман байдың ұлдары – Тұрысбек, Сейітбаттал және Есенқұл, Садық Өтегенұлы бар еді. Олардың аты-жөндері отандық тарихта ХХ ғасыр басындағы Алаш ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің есімдерімен қатар жазылуы тиіс. Қазақтың мал өсіретін байлары мен көпестері де, Алаштың бетке ұстарлары сияқты 30-жылдары қатал репрессияға ұшырап, «қанаушылар тобы», «ұлттық буржуазия» ретінде қуғындалған. Бүгінде сол бір қайырымды жандарды, олардың ізгі істерін көпшілік біле де бермейді. Тіпті, ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ұлттық тарихымызды зерттеп жүрген ғалымдардың өзде­рі алғашқы меценаттардың есім­дерін жете білмейді. Өйткені, Қазақ­станның қайырымдылық жасау тұрғысындағы тарихын зерттеумен ешкім нақтылы айналыспайды. Сондықтан да, қайырымдылықтың философиялық һәм идеялық негізінде не жатыр деген басты сұрақтың жауабы жоқ. Революцияға дейінгі Қазақ­станда қайырымдылық жасауға ерекше көңіл бөлінгендігін елдегі қайырымдылық пен қоғамдық қамқорлық мәселелеріне арналған «Қайырымдылық жаршысы» деген арнайы журналдың үлкен сұраныспен таралғанынан-ақ байқауға болады. Кейін революциядан соң, кеңес билігінің алғашқы жылдары қайырымды­лық саласындағы міндеттерді мемлекеттік органдар атқара бас­тады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың мемлекеті ретінде құрылған кеңестік мемлекеттің барлық «қорланғандар мен жә­бірленгендерді», «қайғылылар мен қиналғандарды» қорғаушы және олардың қамқоршысы функция­сын өз мойнына алуымен негіздел­ген еді.

Қазіргі таңда Қазақстанда қайы­рымдылық қызметпен кез келген адам айналыса алады. Негізінен қайырымдылықтың даму деңгейі елдің жалпы әлеу­меттік-экономикалық өркендеу дәрежесіне тікелей байланыс­ты. Халықтың әл-ауқат деңгейі жоғары, бизнес сектор мықты және тұрақты болған сайын, қайы­рымдылық қызметінің қалып­тасуына және дамуына қажетті шарттар көп болады. «Асар» дәстүрі тек қазақ елінде ғана емес, сондай-ақ, Қа­зақстанның барлық этностары арасында кең танымалдыққа және әлеуметтік практикаға айналды. Жылу, сыбаға сияқты әдет-ғұрыптар жаңа мәнге ие болды. Дегенмен де, Қазақстандағы қайырымдылық институты әлі де қалыптасу үстінде. Бұған қазіргі осы мақсатқа жұмсалған шығынның көлемі мен қоғамның көзқарасы куә. Айта берсек, тіпті, Қазақстанда жұмыс істейтін қайырымдылық қорларының саны да белгісіз. Өйткені, қайы­рымдылық қорларына байланысты нақты статистика жоқ. Сондай-ақ, ақпарат алмасу істері де жүйеленбеген. Осының салдарынан қайырымдылық қорла­рының көбін жұрт біле бер­мейді. Оған бөлін­ген қаржылардың қайда жұмса­лып жатқанынан да бейхабар. Соның кесірінен қоғам мен бизнес өкілдерінің қайырымдылық ұйымдары мен қорларға деген сенбеушілігі туындап жатады. Міне, осының барлығы қайырымды­лық бизнесін түсінуге арналған конвенциалды тәсіл әлі де ­пайда болған жоқ деп айтуға толық негіз бар. Жалпы, ашығын айтсақ, көп­теген қайырымдылық қорлары өте тиімсіз жұмыс істейді. Бұған бірден-бір себеп, олардың қол­да­рында теориялық және әдіс­те­мелік база жоқ. Содан барып көбіне қа­йырымдылық құралдарын тиімсіз жұмсау проблемалары туындайды. Қайырымдылықты дамыту жолындағы елеулі проблема­ның бірі, жоғарыда айтып өткеніміз­дей, қайырымдылық қызметті ақпараттық және насихаттық қол­даудың тым жұтаңдығы. Өйткені, кейбір бұқаралық ақпарат құралдары мұндай көмек көрсетуге асық­пайды, тіпті, көп жағдайда, бұл мәселе оларды мүлдем қызық­тырмайды да. Себебі, олар бірінші кезекте әрдайым өз мүдде­лерін, яғни коммерциялық тиім­ді­лігін ойлайды емес пе?! Ал қайы­рымдылықтан қалтасына түсер қандай пайда?! Тек «құрғақ қасық – ауыз жыртадының» кері ғой! Алайда, бұл үшін оларды кінәлай да алмайсың. Өйткені, қазір есептің заманы. Ақпарат құралдары да әлдеқашан бизнес-есепке көшкен. Сондықтан бұл жерде қайырымдылық істеріне байланысты ақпараттарға мемлекет тарапынан арнайы гранттар бөлініп, қолдау көрсетілгені жөн. Қазіргі уақытта қайы­рым­ды­лық туралы заң әлемдегі көп­теген елдерде бар. Тіпті, мұндай құжат Түрік­менстан, Тәжікстан, Өзбекстанда да қолданылып келеді. Біле-біл­сек, дәл қазір ол аса қажетті заң­дардың бірі. Атал­мыш құжат қайы­рым­ды­лық сала­сындағы құқық­тық қа­тынас­тардың сипа­тын ай­қын­дайды, сондай-ақ, қайы­рым­дылық қыз­метпен айналысатын ұйымдар үшін мемлекеттік қолдау нысандарын белгілейді.

2015 жыл­дың 16 қарашасында ғана Мемлекет басшысы Бес инс­титуттық реформаны іске асыру бойынша «100 нақты қадам» Ұлт Жоспарын іске асы­руға және қайырымдылыққа, оны ынталандыруға арналған құ­қықтық негіздер құруға бағыт­талған «Қайырымдылық туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды. Бұл заң қайырымдылық саласында туындаған қоғамдық қатынастарды реттейді. Оның мақсаты қоғамдағы қайырым­ды­лықтың рухани-адамгершілік құн­ды­лық­тарын қалыптастыру, қолдау және нығайту жолымен қоғам­ның өзіндік ұйымдас­тыру­ын дамытуға ықпал ету болып ­табылады. Алайда, жақсы заңды қабыл­дау – бұл істің жартысы ғана. Енді осы құжат еліміздегі қайы­рымдылықты жандандыруға, қазақстандық қайы­рымдылық дәстүрлерін жаң­ғыртуға және сол арқылы азамат­тық қоғамның шоғырлануын қамта­масыз етуге көмектесуі тиіс.

Қорытындылай айтсақ, қайы­рымдылық тек қоғамда әлеуметтік ынтымақтастық атмосферасын құру үшін ғана маңызды емес екенін атап өту қажет. Қайы­рымдылық Қазақстанның бола­шағы үшін өте маңызды болып табылатын экономикаға әлеуметтік сипат беретін әкімшілік тәсілмен либералдық-нарықтық балама болуы әбден мүмкін.