Баршаңызды тәуелсіз еліміздің тұғырлы күні, тағылымды мерекесі – Конституция күнімен шын жүректен құттықтаймын! Конституция күні – барша халық үшін маңызды күн, ерекше мейрам. Алаштың айбынына, азаттықтың алтын арқауына айналған Ата Заңымыздың қабылданғанына биыл 30 жыл толып отыр. Еліміздің тәуелсіздігін заң жүзінде бекітіп, халқымыздың рухани мұрасы мен тарихи тағдырын айшықтаған бұл қасиетті құжат отыз жылдан бері мемлекеттегі барлық жағымды бастамалардың жаршысы, берекелі істердің бағдары болып келеді.
Конституцияның 30 жылдығы жай ғана тарихи дата емес. Бұл – халқымыздың ғасырлар бойғы арманы мен тәуелсіздігін шындыққа айналдырған мерейлі күн. Ата заң – азаматтардың өз тағдырын өзі айқындап, болашағын бекем құрған тарихи сәтінің бірегей белгісі.
30 жылдық белесте орын алған ізденістер мен іркілістер, табыстар мен талпыныстар тәуелсіздіктің оңай келмегенін, Ата Заңның қажырлы еңбек, үлкен жауапкершілікпен қабылданғанын дәлелдейді. Бүгінгі біз тәу еткен тұғырлы заң – халық қалауы, азаматтар арманының түпкі нәтижесі.
Себебі Бас құжат – еліміздегі ең терең зерделенген, ең көп талқыланған, ең көп пікір мен ұсыныс айтылған құжат екені белгілі. Дерек пен дәйектерге үңілсек, Қазақстанның Конституциясын талқылауға еліміздің 3 миллионнан аса тұрғыны белсене атсалысып, көпшілік тарапынан 1100 ұсыныс-тілек айтылған. Соның арқасында Конституцияның 55 бабы жаңғыртылған. Бүкілхалықтық референдумға республиканың 8 миллионнан аса тұрғынының қатысып, оның 90,51 пайызының Ата Заңды қолдап дауыс беруінің өзі билік пен халық арасындағы үндестікті, түсіністікті көрсетсе керек.
Бүгінгі Конституцияда сонымен бірге Нағашыбай Шәйкеновтей білікті реформатордың қолтаңбасы мен еңбегі бар. Бұған қоса Бас құжат елдегі танымал заңгерлер Гайрат Сапарғалиев, Салық Зиманов, Юрий Басин, Владимир Ким, Еркеш Нұрпейісов, Майдан Сүлейменовтердің тынымсыз ізденісінің жемісі. Ендеше, ел тілегін, халық қалауын, әлемнің дамуын, мемлекеттің келешегін ескере отырып дайындалған Ата Заңның отыз жыл өтсе де құндылығын жоғалтпай, бағасын түсірмей отыруының да сыры осында болса керек.
Бәріңізге белгілі, біздің Конституциямыз мемлекетіміздің тұрақтылығы мен өркендеуінің берік іргетасы болды. Әлемдегі күрделі геосаяси ахуалға қарамастан, Ата Заңымыз еліміздің бейбіт өмірі мен азаматтарымыздың берекелі тіршілігін сақтаудың сақшысына айналды. Негізгі заңның сапалы дайындалып, сауатты түзілуінің арқасында жаһандану дәуірінде Конституция қоғамдағы жаңғыру процестерінің бастауы болып, саяси жүйені демократияландыру, азаматтық қоғамды дамыту, жастардың құқықтық мәдениетін арттыру ісінде үлкен маңызға ие болып келеді. Әсіресе соңғы жылдары жүргізілген конституциялық реформалар халықтың ел басқару ісіне қатысуын кеңейтіп, мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы теңгерімді нығайтты.
Конституциямыз Прокуратура саласының дамуына да серпін беріп, қадағалау саласында қуатты заңдардың қабылдануына, қарымды қадамдардың жасалуына да қозғау салды. Осы ретте АҚШ-тың 27-ші президенті Уильям Тафтың «Конституция тек құжат емес. Бұл ұлтпен бірге дамып келе жатқан тірі организм», – деген ұлағатты сөзі еске түседі. Көреген басшы көрсеткендей, біздің Конституциямыз да отыз жылдың ішінде бірнеше жаңғыруды, заман талап еткен өзгерістер мен толықтыруларды басынан кешірді. Осы аралықта Ата Заңымызға 6 рет өзгеріс енгізілген екен.
1998, 2007, 2011, 2017, 2019 және 2022 жылдары қолға алынған жаңғыртулар барысында елдің дамуына, азаматтардың алаңсыз өміріне кепіл болар бірқатар тетіктер тәжірибеге енгізілді. Соның арқасында Президент өкілеттігіне, Парламент қызметіне, азаматтардың құқығы мен бостандығын мінсіз қорғауға қатысты жаңашылдықтар назардан тыс қалмады. Қазақстанның суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік формаға көшуі; жер қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі сияқты табиғи ресурстар халыққа тиесілі екені; халықтың өз бетінше Конституциялық сотқа жүгіне алуы; өлім жазасына тыйым салынып, Мәжілістің депутаттық корпусы аралас сайлау жүйесі бойынша құрылатыны, Сенаттағы президенттік квотаның қысқарып, Конституциялық Соттың құрылуы – Негізгі заңның өн бойына қан жүгіртті.
Конституцияда прокуратураға қатысты өзгерістер де аз болған жоқ. Ата Заңның отыз жылдық тарихи шежіресінде айқындалғандай, Конституция мен «Прокуратура туралы» заңға өзгерістер енгізіліп, прокуратураның өкілеттігі кеңейтілді, құқықтық мәртебесі нақтыланды. Соның арқасында қазақстандық прокуратураға:
– Мемлекет атынан заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалау жүргізу;
– Мемлекет мүддесін сотта ұсыну;
Осының өзі сіз бен біз қызмет етіп отырған құрылымның мемлекет дамуындағы маңызының зор, құзыретінің кең екенін көрсетеді.
Бұдан бөлек Прокуратураға:
– Мемлекетке заңсыз алынған активтерді анықтап, қайтару;
– Халықаралық ынтымақтастықты нығайту өкілеттігі берілгені мәлім.
Соған орай саламызда қылмыстық қудалау және активтерді қайтару мәселелері бойынша шетелдік органдармен және халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимыл жасап; шетелдік және халықаралық соттарда мемлекет мүддесін қорғауда. Сондай-ақ қылмыстық-құқықтық саласындағы халықаралық шарттарды жасауда да Прокуратураның еңбегі өлшеусіз. Бұл өзгерістер прокуратураның құқықтық жүйедегі рөлін күшейтіп, оның халықаралық деңгейдегі беделін арттырды.
Міне осындай іргелі өзгерістерге тұғыр болған Ата Заң – жай ғана баптар мен тармақтар жиынтығы емес, ол – ұлттың ғасырлар бойғы арманы мен тағдырын айшықтап, жүректен шыққан үнін жеткізген қасиетті құжат. Конституцияның әрбір жолында елдің үні, халықтың тілі, ата-баба аманаты жатыр. Ал осындай тұғырлы құжатты дәріптеу, маңызын арттыру тек мереке кезіндегі науқандық шара түрінде өтпеуі керек. Конституция күнін тек бір күннің шеңберінде атап өту, насихаттау қате. Мұндай маңызды шаралар жыл бойы, үздіксіз жалғасуы керек. Ол үшін:
Біріншіден, құқықтық сауаттылықты арттырған дұрыс. Білім ордаларында құқықтану пәнін жан-жақты оқытып, Конституция күніне арналған ашық сабақтар, пікірсайыстар, байқаулар өткізу мерейлі мерекенің маңызын арттыра түседі.
Екіншіден, ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын кең көлемде қолға алу өзекті. Бұл жерде БАҚ арқылы Конституцияның маңызын насихаттап, әлеуметтік желілерде бейнеролик, инфографика тарату, Ата Заңның жеңіл тілдегі нұсқаларын жасау кезек күттірмейді.
Үшіншіден, білікті мамандарды қатыстыра отырып форум, кездесулер өткізіп, жастармен жұмысты жолға қойған абзал.
Сонымен қатар, Конституцияның тарихын, маңызын, жаңашылдықтарын халық санасына сіңіру үшін патриоттық тәрбие беріп, елдің заңға деген құрметін қалыптастыру да назарда ұсталатын шарттың бірі. Ал Ата Заңның құндылығын арттыруда жастар арасында эссе, олимпиада, түрлі жарыстар ұйымдастырудың мәні зор. Конституцияның болмыс-бітімін танытуға бағытталған бұл шаралар елдің заңдық сауатын көтеріп қоймай, патриоттық сезімді оятуда пәрменді күш болып отыр.
Жақында ел Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты Конституцияның 30 жылдығына орай халық арасында сауалнама жүргізген. Мерейлі датаға орай өткен жиында зерттеу институты директорының орынбасары Алуа Жолдыбалина осы сауалнаманың қорытындысын ортаға салды. Сонда белгілі болғандай, сауалнамаға қатысқандардың 76,3 пайызы ел Конституиясының мазмұны мен мәнінен жақсы таныс екенін айтқан. 18-29 жас аралығындағы жастардың 79,1 пайызы Конституция туралы жалпы түсінігі бар екенін алға тартыпты. Міне, осының өзі біздің құқықтық мәдениетті қалыптастыру бағытындағы жұмыстарымыздың текке кетпегенін көрсетеді.
Конституцияны білетін, Конституцияға сенетін, Конституцияны бағдар ететін азаматтар көбейген сайын елде заң мен тәртіп сақталып, даму мен ілгерілеу болатынын ұмытпайық. Сондықтан әрқайсымыз Отанға, Конституцияға деген сүйіспеншілік пен сенімді отбасынан бастап орнықтыруға күш салғанымыз жөн. Себебі бабаларымыз айтқандай «Дұрыс қанаттанған балапан түзу ұшады».
Құрметті отандастар!
Тыныштық пен татулықтың бесігі болып отырған Қазақстанның қорғаны да, тірегі де – Конституция. Алайда, Ата Заңның өміршең болып, өзіндік миссиясына жетуі сіз бен бізге байланысты. Бүгінгі жаһандану дәуірінде еліміздегі тұрақтылық пен теңгерімді сақтау – әрқайсымыздың қолымызда.
Ертеңімізге – сенім, келешегімізге – кең жол нұсқаған Конституциямыздың тұғыры берік, пәрмені мықты болғай! Отыз жылда Қазақстанның тәуелсіздігін нығайтқан Ата Заңымыз алдағы уақытта да ел бірлігін нығайтып, ел еңсесін тіктеуге қызмет ете берсін деп тілейміз!
М.ТЛЕУБЕРДИЕВ,
Түркістан облысының прокуроры.